• Afdrukken

 Het Berliner Requiem. Kurt Weill op teksten van Berteld Brecht 

Het Berliner Requiem en zijn tijd

Om het Berliner Requiem te duiden moeten we even kort de geschiedenis voor onze geest halen om te begrijpen in welke context dit werk ontstaan is.

De Grote Oorlog heeft Europa op zijn grondvesten doen schudden. Het oude continent likt zijn wonden en krijgt een nieuw aanzien. Monarchieën zijn verdwenen en er heerst een sfeer van revolutie. Op 29 juni 1919 wordt in Versailles een verdrag getekend waarbij Duitsland wordt belast met enorme herstelbetalingen. Navrant detail is dat het Verdrag van Versailles wordt ondertekend precies vijf jaar na de moord op de Oostenrijkse aartshertog Franz Ferdinand en zijn vrouw Sophie in Sarajewo. De moord die uiteindelijk uitmondde in de eerste Wereldoorlog. Die oorlog kostte miljoenen levens en honderdduizenden mensen blijven verwond, getraumatiseerd en verweesd achter op de puinhopen van Europa.

Het Verdrag van Versailles leidde tot de oprichting van de Volkerenbond, de voorloper van de Verenigde Naties, want zo'n oorlog, dát wilde niemand meer. Maar Duitsland dat het verdrag wel ondertekende, mocht geen lid van deze Volkerenbond worden. Bovendien moest Duitsland een aantal gebieden afstaan aan Frankrijk en Polen. Ook de Habsburgse dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije viel uit elkaar. Tsjecho-Slowakije werd een nieuwe zelfstandige staat. Het nieuwe koninkrijk Joegoslavië zag het levenslicht. Ook andere rijksdelen als Hongarije en Roemenië gingen hun eigen weg.

De Duitse keizer was naar Nederland gevlucht. Duitsland werd een republiek. Naast de herstelbetalingen mocht de nieuwe republiek zich niet herbewapenen. Het land mocht maximaal 100.000 militairen hebben. Het verdrag werd de voedingsbodem voor een nieuwe wereldoorlog hoewel niemand dat toen kon voorzien. Duitsland voelde zich vernederd. Het land was een parlementaire democratie maar de sociale onrust werkte rebellie in de hand. In Rusland werd tijdens de Oktoberrevolutie van 1917 een bruut einde gemaakt aan het tsarenrijk met de moord op de laatste tsaar en zijn gezin. Lenin legde er de grondvesten voor de communistische volksrepubliek. Dit idee van vrijheid voor de gewone arbeider sloeg over naar veel Europese landen. Vooral het verarmde Duitsland was er gevoelig voor. De sociale nood was hoog.

Kunst als uitlaatklep

Het waren kunstenaars op allerlei gebied die de gruwelen van die tijd aan de kaak stelden. George Grosz gaf met zijn groteske schilderijen een gezicht aan de gruwelen van de oorlog. Käthe Kollwitz gaf met haar werk een stem aan de armoede en nood van de gewone arbeider. Het Duits expressionisme in film, literatuur en beeldende kunst was een uitlaatklep voor gevoelens van onvrede.

Ook de politiek liet zich niet onberoerd. Karl Liebknecht was een fervent tegenstander van oorlog en militairisme. Hij was gemeenteraadslid in Berlijn voor de Sozial Demokratische Partei Deutschlands (SPD). In 1912 werd hij voor de SPD lid van de Rijksdag. Zijn anti-oorlogshouding zorgde ervoor dat hij uit de Rijksdag werd gezet. Hij weigerde frontdienst. Rosa Luxemburg werd in Polen geboren. In 1898 vluchtte ze naar Duitsland omdat haar revolutionaire ideeën in Polen niet werden gewaardeerd. In de SPD ontmoette ze Karl Liebknecht. Beiden vonden de SPD te gematigd en ze richtten de Spartakusbond op die zou leiden tot de Kommunistische Partei Deutschlands (KPD). Hun inspiratiebron was de Russische Oktoberrevolutie met het idee dat de macht aan het volk toebehoorde. In 1919 vloeide hieruit de Spartakusopstand uit. De regering vluchtte naar Weimar en in deze sfeer ontstonden vrijwilligersknokploegen (Freikorpsen) die ongecoördineerd de orde moesten herstellen. Deze Freikorpsen waren de bron voor Hitlers latere SA.

In januari 1919 werden Liebknecht en Luxemburg gearresteerd en door leden van het Freikorps vermoord. Het lichaam van Rosa Luxemburg werd in het Landwehrkanal gegooid. Liebknechts lichaam werd als onbekende dode bij een politiebureau afgeleverd.

In deze jonge Weimarrepubliek stonden rechts- en linksradicalen dus fel tegenover elkaar. In 1923 probeerde ene Adolf Hitler de macht over te nemen. Zijn Bierkellerputsch mislukte en bracht de onbekende korporaal een paar jaar in de gevangenis. Na 1923 ging het langzaam een beetje vooruit in Duitsland. Berlin werd 'the place to be' met zijn revolutionaire en moderne geest waarin de kunst op allerlei gebied tot bloei kwam. Totdat in oktober 1929 de 'beurskrach' in New York wereldwijd tot nieuwe onrust leidde en in Duitsland de voedingsbodem vormde voor de opkomst van Hitler en zijn nationaal socialisten. Het vervolg is bekend. In 1933 neemt Hitler de macht over om zijn Derde Rijk te stichten. Kunstenaars als Käthe Kollwitz, George Grosz, Kurt Weil en Berthold Brecht worden 'entartet' verklaard. Ruim zes miljoen joden worden onderdrukt en vermoord. Zigeuners, homoseksuelen, liberalen en communisten, kortom wie het niet eens is met het regime is verdacht. De tweede Wereldoorlog is met de inval in Polen in 1939 een feit en eindigt op 10 mei 1945.

Das Berliner Requiem

Das Berliner Reqiuem uit 1928 is gebaseerd op teksten van Berthold Brecht. Kurt Weill schreef de muziek. Het werk is in eerste instantie geschreven voor de radio. Das Berliner Requiem past in de moderne expressionistische traditie van die periode. Alban Berg presenteert zijn atonale muziek. Vergeleken met Bergs composities is Das Berliner Requiem veel toegankelijker, maar het is absoluut modern voor zijn tijd.

Berthold Brecht was het 'enfant terrible' van de Duitse literatuur. Weill vond zijn inspiratie in jazz, cabaret en variétémuziek, dat was enorm hip in het Berlijn van de jaren twintig. Das Berliner Requiem is niet het traditionele requiem zoals dat in de katholieke kerk bekend is met zijn vaste Latijnse teksten. Net als Brahms in zijn 'Deutsches Requiem' gebruikt Kurt Weill alleen Duitse teksten. Het requiem van Brahms vindt wel zijn oorsprong in teksten uit de bijbel en biedt een zekere troost aan de gelovige. Dat ontbreekt bij het Berliner Requiem. Het Berliner Requiem heeft vooral een maatschappij-kritische functie en dat past natuurlijk helemaal bij de teksten van Brecht en de enigszins rebelse karakters van componist en tekstschrijver.

Mahnmal

De Duitse taal kent er een prachtig woord voor: Mahnmal. Dat is wat het Berliner Requiem in feite is. Ik kan er eigenlijk geen goede Nederlandse vertaling voor vinden. Een Mahnmal maant mensen tot nadenken, tot reflectie, het waarschuwt dat dingen die gebeurd zijn niet opnieuw mogen gebeuren. Het Berliner Requiem is dan ook geen traditioneel requiem, maar zeker ook geen parodie daarop. Daarvoor is het te serieus. Het is een wereldlijk requiem dat uitdrukking geeft aan de dood in de vorm van een gedenkteken.

Vanwege de politieke ondertoon was het werk nogal omstreden. Het werd geschreven in opdracht van de Reichs-Rundfunkgesellschaft. In mei 1929 werd het voor het eerst uitgezonden door de radiozender van Frankfurt. Andere zenders -ook de Berlijnse!- zonden het werk niet uit. En dat kwam dan vooral door 'Die Ballade vom ertrunkenen Mädchen' waarin Brecht de moord op Rosa Luxemburg verhaalt.

De delen 'Erster Bericht über den unbekannten Soldaten unter dem Triumphbogen' en 'Zweiter Bericht über den unbekannten Soldaten unter dem Triumphbogen' verwijzen naar het slagveld van de eerste Wereldoorlog die nog maar net tien jaar geleden was beëindigd. Het moge duidelijk zijn dat Brecht en Weill hier manen voor misplaatste oorlogsretoriek. Dat deden beide heren ook na het verschijnen van het Berliner Requiem. Zij bleven statements maken tegen de oorlog.

Kurt Weill, van Joodse komaf, ontvluchtte Duitsland in 1933, eerst naar Parijs en vervolgens naar de VS. Hij heeft na de oorlog wel Europa, maar Duitsland nooit meer bezocht. In april 1950 overlijdt Weill en wordt in New York begraven.

Berthold Brecht wordt in Augsburg geboren in 1898. Hij wordt gezien als de grondlegger van het episch theater ofwel het politiek theater. Volgens Brecht moet kunst, in zijn geval vooral theater in staat zijn de wereld te veranderen. Wereldberoemd is zijn Dreigroschenoper, oorspronkelijk een Engelse opera (The Beggar's Opera). Het is eigenlijk helemaal geen opera, maar een gezongen toneelstuk. De Dreigroschenoper is een morele opera gericht op de nadelige invloeden van het kapitalisme en de onderdrukking van het gewone volk. Het werk ontstaat vrijwel tegelijkertijd met Das Berliner Requiem. Net als Weill ontvlucht Brecht in 1933 Duitsland. Beide kunstenaars worden entartet verklaard. Brecht verblijft in de VS, maar keert in 1949 terug naar het veranderde Duitsland. Hij kiest voor de DDR. Hij sterft in 1956 in Oost-Berlijn.

Het Berliner Requiem in onze tijd

Hoewel het Berliner Requiem inmiddels meer dan 95 jaar oud is, heeft het aan actualiteit helaas niet ingeboet. Ook in onze tijd moeten we constateren dat vrijheid van meningsuiting, democratische waarden en de vrijheid om te mogen denken wat je wilt niet voor iedereen vanzelfsprekende waarden zijn. En juist daarom is kunst in welke vorm dan ook noodzakelijk om mensen tot denken en reflectie aan te moedigen. Precies zoals Berthold Brecht dat in zijn tijd al beoogde. ‘ Die Gedanken sind frei’ zoals een oud Duitstalig lied uit het begin van de negentiende eeuw al zegt. De tekstschrijver is onbekend. Hoffmann von Fallersleben, schrijver van het Duitse volkslied, bewerkte de tekst in 1842 in zijn bundel ‘Schlesischen Volkslieder’. Het werd een protestlied tegen politieke onderdrukking en censuur en was populair bij Duitse verzetsgroepen tegen het nazi-regime. En daarmee is de cirkel dan rond. De boodschap van het Berliner Requiem is ook in onze dagen nog steeds van kracht.

© Karel Bruinsma, 2015 voor het Genneps Vocaal Ensemble

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Deze tijdsschets van Karel Bruinsma wordt fraai aangevuld door een even diepgaande tekst van Piet de Volder uit het programmaboek(je?) bij een uitvoering van werken van Kurt Weill, Hanns Eisler en Hugo Distler door het Collegium Vocale Gent olv Philippe Herreweghe. Klik hier>>

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________